Zachowek od dawna wywołuje w społeczeństwie bardzo duże emocje – zarówno wśród uprawnionych, jak i obowiązanych do jego zapłaty. Z czasem wokół tej instytucji urosły niesłychane mity, które nie znajdują większego pokrycia w przepisach prawa – bezsprzecznie więc konicznym jawi się wskazanie tej regulacji, aby z jednej strony sprostać edukacyjnym potrzebom autora, zaś z drugiej zaspokoić ciekawość czytelników, którzy w pewnych aspektach mogą o pewnych sprawach nie zdawać sobie sprawy.
Ze względu na obszerność problematyki, w przedmiotowym artykule zostaną przybliżone podstawowe kwestie dotyczące tej instytucji (zwłaszcza w zakresie postaci prawa podmiotowego, kręgu uprawnionych i zobowiązanych, treści zachowku, a także okresu jego przedawnienia i możliwości jego dziedziczenia) zaś pozostałe meandry tej regulacji [zasady obliczania substratu zachowku, przesłanek dopuszczalności żądania zaliczenia do substratu poczynionych przez spadkodawcę darowizn, zapisów czy kosztów wykształcenia, innych środków obrony przed koniecznością spełnienia świadczenia, a także kwestii wydziedziczenia oraz roszczeń zbliżonych do zachowku (m.in. roszczeń o zmniejszenie zapisu)] zostaną omówione w kolejnych wpisach z tej serii.
Zachowkiem nazywa się stan pewnych wzajemnych uprawnień i obowiązków istniejących pomiędzy spadkobiercami danej osoby, które sprowadzają się do możliwości wystąpienia przez jednych względem pozostałych z żądaniem dopuszczenia ich do czynnej strony spadku.
W świetle art. 991 § 2 k.c., zachowek przybiera więc postać roszczenia (prawa do żądania wykonania pewnego określonego świadczenia), które będzie dotyczyło pokrycia zachowku (czyli przekazania przez obowiązanych sumy niezbędnej do pełnego pokrycia udziału przysługującego uprawnionemu) lub jego uzupełnienia (czyli przekazania części tej sumy, gdy udział spadkobiorcy ustawowego zostanie jedynie uszczuplony).
Cel tej instytucji ustawodawca sprowadza do łagodzenia skutków wyłączenia lub ograniczenia dostępu do spadku spadkobierców ustawowych przez spadkodawcę, który doprowadza do takiej sytuacji intencyjnie lub nieświadomie (poprzez nieprzekazanie należnego zachowku bądź to w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej).
Zgodnie z art. 992 § 1 k.c., prawo do żądania zachowku przysługuje rodzicom spadkodawcy, jego małżonkowi oraz jego zstępnym (dzieciom spadkodawcy oraz dzieciom jego dzieci), którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Krąg ten ma charakter numerus clausus i istotnym jest, że potencjalnym spadkobiorcom przysługuje prawo do zachowku jedynie wówczas, gdy w danej sytuacji doszliby do spadkobrania (dziedziczenia) po spadkodawcy (np. nie będą uprawnione do zachowku wnuki spadkodawcy, jeżeli ich rodzic-dziecko spadkodawcy nadal żyje).
W kręgu obowiązanych do pokrycia lub uzupełnienia zachowku mogą znaleźć się zarówno spadkobiercy (w tym spadkobiercy ustawowi), jak i podmioty niepowołane w zupełności do dziedziczenia – punktem odniesienia będzie wyposażenie takiego obowiązanego przez spadkodawcę w prawo do dostępu do składników majątkowych (na bazie powołania do spadku w wyniku sporządzenia testamentu, sporządzenia zapisu lub zapisu windykacyjnego, poczynienia za życia darowizny, a także z tytułu świadczenia na rzecz fundacji rodzinnej), z jednoczesnym pominięciem lub uszczupleniem udziału uprawnionego.
Warto przy tym wskazać, że jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 999 k.c.).
Słusznie wskazuje się również, że jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku – jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna (art. 999 ze zn. 1 § 1 i 4 k.c.). Należy jednak zaznaczyć, że jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek (art. 999 ze zn. 1 § 2 k.c.).
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny – jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1000 § 1-2 k.c.).
Z kolei, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku – fundacja rodzinna jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem pokrycia funduszu założycielskiego przez spadkodawcę (art. 1000 § 4 k.c.).
Słusznie wskazuje się, że zachowek należy się w wartości dwóch trzecich udziału spadkowego, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, zaś w pozostałych przypadkach – w wysokości połowy wartości tego udziału (art. 992 § 1 k.c.).
Zasadnie wskazuje, się w doktrynie, że niezdolność do pracy musi być należycie udokumentowana – nie można powoływać się jedynie na subiektywne odczucia.
Warto podkreślić więc, że dla ustalenia wartości zachowku najpierw należy ustalić udział, jaki przysługiwałby uprawnionemu z tytułu dziedziczenia ustawowego, a dopiero po ustaleniu tgo udziału – pomnożyć ten udział przez dany współczynnik (2/3 lub ½).
Roszczenie o zachowek – jako prawo majątkowe – podlega dziedziczeniu, jednakże zgodnie z art. 1002 k.c. przechodzi ono na spadkobiercę osoby uprawnionej tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Jeżeli spadkobiercą uprawnionego z tytułu zachowku jest osoba spoza pierwotnego kręgu spadkobierców ustawowych po spadkodawcy, zachowek nie podlega przez nią dziedziczeniu.
Zgodnie z art. 1007 § 1 k.c., roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu (w ramach czynności przed Sądem spadku lub przed notariuszem).
Z kolei w świetle art. 1007 § 2-3 k.c., roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny, jak również roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego, przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).
Jeżeli poszukujesz pomocy w zakresie ustalenia czy przysługuje Ci zachowek, a jeżeli tak – to w jakiej wysokości, skontaktuj się z prawnikami z Kancelarii Urban – chętnie Ci pomogą i przekażą wytyczne, dzięki którym będziesz wiedział, w jaki sposób prawidłowo postąpić. Skontaktuj się z adwokat Eweliną Urban lub adwokatem Jakubem Urbanem z Kancelarii Adwokackiej URBAN w Rzeszowie (Adwokat Rzeszów) – zadzwoń – 884 888 536, napisz: sekretariat@kancelariaurban.com lub umów się na konsultacje za pomocą formularza kontaktowego.
Powyższy artykuł ma jedynie charakter informacyjny i ogólny, w związku z czym nie stanowi porady ani opinii prawnej.
Autor: aplikant adwokacki Tomasz Kisielka z Kancelarii Adwokackiej Urban w Rzeszowie (Adwokat Rzeszów).
