Blog

Odwołanie darowizny wykonanej spędza sen z powiek nie tylko osobom spoza środowiska prawniczego, ale również niekiedy i wykwalifikowanym prawnikom, którzy w swojej praktyce dochodzą w imieniu darczyńców roszczeń z tym związanych. W istocie, chociaż instytucja ta wydaje się być powszechnie znana, to czynienie z niej użytku nastręczać może wiele problemów, których zlekceważenie może spowodować, iż skutek odwołania darowizny w zasadzie nie nastąpi, o czym uprawnieni dowiedzą się w najmniej oczekiwanym przez siebie momencie. Gdzie więc tkwi problem w odwoływaniu darowizn wykonanych i jakie kroki należy podjąć, aby uzyskać właściwą ochronę prawną bez strachu przed tym, że za parę lat okaże się, że podjęte przez darczyńcę działania spełzły na niczym, a na konwalidowanie czynności odwołania będzie już za późno? Stosownych odpowiedzi postaram się udzielić w przedmiotowym artykule.

Czym jest darowizna?

Zdarza się, że osoby, które nie mają na co dzień styczności z praktykowaniem prawa, prezentują błędne stanowisko, uważając, że darowizna jest jednostronną czynnością prawną, na bazie, której darczyńca – kosztem swojego majątku – przysparza jaką korzyść majątkową drugiej osobie (obdarowanemu).

Takie postrzeganie darowizny jest jednak nieprawidłowe, albowiem powszechnie obowiązujące przepisy prawa (art. 888 k.c.) wskazują, że darowizna jest umową pomiędzy darczyńcą a obdarowanym, chociaż umową o interesującym i dosyć rzadkim charakterze, albowiem umową przysparzającą (pociągającą za sobą zwiększenie aktywów po stronie obdarowanego lub zmniejszeniem jego pasywów).

Co stanowi istotę umowy darowizny?

Przedmiotem umowy darowizny jest zobowiązanie się darczyńcy do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku – to z tego powodu, darowizna jest postrzegana przez teoretyków jako nieodpłatna i niewzajemna czynność prawna. 

Do skutecznego zawarcia umowy wymaga się jednak (obok działania ze strony darczyńcy) oświadczenia obdarowanego, iż stosowne świadczenie od darczyńcy do swojego majątku przyjmuje – nikogo nie można bowiem obdarować, jeżeli skutku przysporzenia w swoim majątku od darczyńcy nie oczekuje lub po prostu nie chce, żeby zaistniał. Nadto zwrócić należy uwagę, że zgodnie z ogólnymi zasadami leżącymi u fundamentów prawa cywilnego złożenie oświadczeń przez obie strony umowy wymagane jest, aby do jej zawarcia rzeczywiście doszło.

Stosowne oświadczenie woli powinno zostać przez obdarowanego złożone w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności (art. 890 § 1 k.c.), jednakże przepisy ww. rygor łagodzą w razie przyjęcia świadczenia przez obdarowanego (nawet w sposób dorozumiany – per facta concludentia). Jeżeli jednak świadczenie darczyńcy polega na przeniesieniu na obdarowanego prawa własności nieruchomości lub udziału w nieruchomości, umowa darowizny musi zostać zawarta w formie przewidzianej w odrębnym przepisie (art. 890 § 2 k.c. w zw. z art. 158 k.c.).

Co się kryje pod podjęciem „odwołanie darowizny wykonanej”?

Przywołana we wcześniejszym akapicie problematyka oświadczeń woli nie została omówiona przypadkowo. Odwołanie darowizny wykonanej jest bowiem oświadczeniem woli darczyńcy złożonym w stosunku do obdarowanego, na podstawie którego powstaje po stronie tego drugiego zobowiązanie do zwrotu spełnionego przez darczyńcę świadczenia. Już na tym etapie zaznaczyć należy, że złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny wykonanej nie powoduje skutku rzeczowego, a jedynie skutek obligacyjny – po złożeniu ww. oświadczenia obdarowany ma obowiązek zwrotu korzyści, która osiągnął w ramach przysporzenia, któremu to obowiązkowi może zadośćuczynić (zwracają substrat przedmiotu darowizny darczyńcy w sposób dobrowolny) bądź też którego to obowiązku może nie spełnić (tym samym narażając się na ryzyko wszczęcia przeciwko niemu postępowania sądowego, po którym nastąpi przymusowa egzekucja jego obowiązku).

Do uzyskania rezultatu skuteczności złożonego oświadczenia wymagane jest, aby zostało one obdarowanemu przez darczyńcę złożone na piśmie (art. 900 k.c.). Warto przy tym zwrócić szczególną uwagę, iż w razie ewentualnego sporu to na darczyńcy będzie ciążył obowiązek wykazania faktu, iż złożył obdarowanemu oświadczenie w odpowiedniej formie i w taki sposób, który pozwalał obdarowanemu zapoznać się z treścią kierowanego do niego oświadczenia – jeżeli więc pisemne oświadczenie jest wręczane obdarowanemu do rąk własnych, na dokumencie, który pozostawia sobie darczyńca, powinna znaleźć się pisemna adnotacja obdarowanego, iż stosowne dokument przyjął w konkretnej dacie i zapoznał się z jego treścią. Problem nie występuje, jeżeli pisemne oświadczenie darczyńca doręcza obdarowanemu korespondencją pocztową – warto jednak zachować potwierdzenie nadania przesyłki i jej odbioru od adresata.

Oświadczenie o odwołaniu darowizny złożone w ramach wiadomości udostępnionej drogą elektroniczną (mailem bądź smsem) w mojej ocenie jest wadliwe – taka forma nie stanowi formy pisemnej (która jest wymagana), ale formę dokumentową. 

W jakich sytuacjach darczyńca może odwołać darowiznę już wykonaną?

Podstawą odwołania darowizny wykonanej jest rażąca niewdzięczność obdarowanego w stosunku do darczyńcy. Ustawodawca nie definiuje jednak tego sformułowania, przyjmując, iż jako klauzula generalna pozwoli to organom stosującym prawo czy też stronom stosunku prawnego na pewną swobodę decyzyjną i dowolność przy ocenie tego, czy dane postępowanie obdarowanego można uznać za rażąco nieprawidłowe. W orzecznictwie przyjmuje się jednak, że dokonana ocena musi spełniać kryterium rozsądności, która pozwala nawet na obiektywne przyjęcie, że obdarowany zachowywał się wysoce niewłaściwie i krzywdząco w stosunku darczyńcy, zaś jego działanie jest szczególnie naganne z punktu widzenia norm prawnych i moralnych.

Zważyć należy jednak w tym miejscu, iż rażącej niewdzięczności obdarowany musi dopuścić się względem darczyńcy – ocena postępowania obdarowanego względem innych osób (nawet najbliższych darczyńcy czy obdarowanemu) nie będzie brana pod uwagę przy rozważaniu, czy odwołanie darowizny miało stosowne podstawy. Nie oznacza to jednak, że zachowanie się obdarowanego w stosunku do innych osób będzie bez znaczenia dla skutecznego odwołania darowizny, o czym więcej w dalszych częściach artykułu.

Jakie postępowanie obdarowanego może zostać uznane za rażąco niewdzięczne względem darczyńcy, a jakie takiego waloru nie spełnia?

Oczywistym jest, że za rażąco niewdzięczne przyjmuje się popełnienie przez obdarowanego czynu zabronionego przeciwko darczyńcy – nie ma przy tym znaczenia co stanowi jego przedmiot (czyli jakie przestępstwo popełniono), o ile skutki są odczuwalne bezpośrednio dla darczyńcy i można obiektywnie powiedzieć, iż takie zachowanie było rażąco niepoprawne.

Rażąca niewdzięczność występuje również w razie rażącego niewypełniania obowiązków rodzinnych przez obdarowanego, a także inne czyny popełnione przeciwko nim, które choć prawnie dopuszczalne, w środowisku odbierane są jako niemoralne (np. pozbawienie starszych ludzi dostępu do lokalu, w którym zamieszkiwali, czy też porzucenie rodziny).

Spór w doktrynie wywołuje kwestia, czy o rażącej niewdzięczności można mówić w związku z zdradą partnerską (małżeńską) obdarowanego – w mojej ocenie taką kwestię można rozpatrywać pozytywnie, zwłaszcza jeżeli obdarowany powyższy fakt utrzymywał w tajemnicy przed darczyńcą, który na takie zachowanie się nie godził.

Ogólną zasadę oceny rażącej niewdzięczności będzie kształtować konieczność uwzględnienia w każdym przypadku konkretnych okoliczności, rozważanych na tle zwyczajów panujących w określonych środowiskach społecznych, wzajemnych relacji stron, od panującej sytuacji rodzinnej czy też od całego kontekstu sytuacyjnego, w którym określone postepowanie się uwidoczniło. W przypadku sporu, który zawisł na etapie postępowania sądowego, stosownej oceny będzie dokonywał Sąd rozpoznający sprawę.

Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z kolei z reguły (1) czyny nieumyślne obdarowanego, (2) drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe czy rodzinne, jak też (3) czyny wywołane zachowaniem się czy działaniem darczyńcy. 

Czy w oświadczeniu o odwołaniu darowizny należy wskazać powód, dla które darowiznę się odwołuje?

Oświadczenie o odwołaniu darowizny jest oświadczeniem o charakterze prawnokształtującym – jego złożenie tworzy nową sytuację prawną pomiędzy stronami dotychczasowego stosunku prawnego, w związku z czym przyjmuje się, że dla skuteczności oświadczenia o odwołaniu darowizny podstawy, które legły u jego złożenia, powinny istnieć w momencie jego złożenia.

W mojej ocenie brak konkretnego wskazania przyczyny odwołania darowizny w dokumencie nie rzutuje na wadliwość samego oświadczenia. Warto jednak dołożyć minimalnej staranności do tego, aby w oświadczeniu powołać się na podstawę odwołania darowizny, nawet w sposób ogólny – będzie to punkt zaczepienia dla Sądu, który ewentualnie będzie spór w tym przedmiocie rozstrzygał. 

Co zrobić w przypadku, gdy po odwołaniu darowizny wykonanej, obdarowany uchyla się od zwrotu spełnionego świadczenia?

Proponuję czytelnikom, aby dla zachowania przejrzystości przedmiotowego i dalszych zagadnień posłużyć się (w mojej ocenie) najczęściej pojawiającym się w praktyce przykładem, mianowicie odwołaniem darowizny polegającej na przeniesieniu prawa własności nieruchomości. 

Jak już wskazano, po odwołaniu darowizny wykonanej na obdarowanym ciąży obowiązek zwrotu jej przedmiotu darczyńcy. Warto więc przy doręczaniu oświadczenia doręczy dodatkowe pismo stanowiące wezwanie obdarowanego do podjęcia określonych działań koniecznych do dokonania zwrotu przedmiotu darowizny w określonym terminie, po bezskutecznym upływie którego darczyńca zastrzega sobie wstąpienie na drogę postępowania sądowego.

W sytuacji odwołania darowizny, której przedmiotem była nieruchomość, koniecznym działaniem, o którym mowa powyżej, jest stawiennictwo u notariusza, celem odebrania przez niego od obdarowanego oświadczenia o zwrotnym przeniesieniu prawa własności i sporządzania stosownego aktu notarialnego, w ramach którego zostanie zawarta stosowna umowa, a następnie dokonane zostaną kolejne czynności (m.in. wpis do ksiąg wieczystych).

W razie uchylania się przez obdarowanego od złożenia oświadczenia o zwrotnym przeniesieniu prawa własności, darczyńcy nie pozostaje nic innego jako wytoczyć przeciwko niemu stosowne powództwo, w ramach którego będzie domagać się nakazania przez Sąd obdarowanemu złożenia oświadczenia konkretnie oznaczonej treści. Po uzyskaniu stosownego wyroku i zaopatrzeniu go w klauzulę prawomocności, darczyńca może samodzielnie udać się do notariusza i dokonać stosownych czynności już bez udziału obdarowanego. Dzieje się tak dlatego, iż zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami prawomocnie orzeczenie stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c.).

Czy na etapie postępowania sądowego możliwe jest uzyskanie zabezpieczenia?

Jest to nie tylko możliwe, ale wręcz konieczne. Nie można bowiem stracić z pola widzenia, że w razie zbycia przedmiotu darowizny przez obdarowanego przed lub po złożeniu przez darczyńcę oświadczenia o odwołaniu darowizny, ale przed wytoczeniem stosownego powództwa przeciwko zobowiązanemu, to stosowne powództwo powinno być kierowane przeciwko nabywcy przedmiotu darowizny. W przeciwnym razie (w razie skierowania powództwa przeciwko obdarowanemu, który zbył przedmiot darowizny), nakazanie mu złożenia oświadczenia woli przenoszącego własność całej darowanej nieruchomości jest niemożliwe – obdarowany nie jest już bowiem w pełni jej właścicielem, a zatem nie może przenieść przysługującej mu własności.

Jeżeli jednak obdarowany nie zbył przedmiotu darowizny po wytoczeniu powództwa, darczyńca jako powód powinien uzyskać zabezpieczenie w postaci zakazu zbywania przedmiotu darowizny bądź jej obciążania i wpisania o tym fakcie ostrzeżenia w stosownym rejestrze, jeżeli przedmiot darowizny podlega obowiązkowi ewidencji.

Co zrobić w przypadku, gdy obdarowanemu zostanie złożone oświadczenie o odwołaniu darowizny, które pozbawione jest podstaw?

Zdarzyć się może, że obdarowany nie postępuje rażąco niewdzięcznie przeciwko darczyńcy, zaś ten mimo wszystko złożył w stosunku do niego oświadczenie o odwołaniu darowizny. Obdarowany nie powinien stosownego oświadczenia lekceważyć – w mojej ocenie powinien w odrębnym piśmie zaprezentować darczyńcy swoje stanowisko względem podnoszonych przez niego twierdzeń, w ramach których ustosunkuje się do podstaw odwołania darowizny, i wskazać, iż uznaje złożone względem niego oświadczenie za bezskuteczne.

Powyższe może okazać się niewystarczające, albowiem darczyńca może i tak wytoczyć przeciwko obdarowanemu powództwo. W razie takiej sytuacji, obdarowanemu nie pozostaje nic innego jak wdać się w spór i w przestrzeni sądowej dowodzić swoich racji.

Jeżeli potrzebujesz pomocy przy odwoływaniu darowizny, skontaktuj się z prawnikami z Kancelarii Urban – chętnie Ci pomogą i przekażą wytyczne, dzięki którym będziesz wiedział, w jaki sposób prawidłowo postąpić. Jeżeli masz wrażenie, że problematyka odwołania darowizny przerasta Twoje możliwości, zgłoś się do Kancelarii, która oferuje kompleksową obsługę spraw tego rodzaju.

Powyższy artykuł ma jedynie charakter informacyjny i ogólny, w związku z czym nie stanowi porady ani opinii prawnej. 

Jeżeli potrzebujesz pomocy przy odwoływaniu darowizny, skontaktuj się z prawnikami z  Kancelarii Urban – chętnie Ci pomogą i przekażą wytyczne, dzięki którym będziesz wiedział, w jaki sposób prawidłowo postąpić. Skontaktuj się z adwokat Eweliną Urban  lub  adwokatem Jakubem Urbanem z Kancelarii Adwokackiej URBAN w Rzeszowie (Adwokat Rzeszów) –  zadzwoń  –  884 888 536, napisz: sekretariat@kancelariaurban.com lub umów się na konsultacje za pomocą formularza kontaktowego. 

Autor: apl. adw. Tomasz Kisielka z Kancelarii Adwokackiej Urban w Rzeszowie (Adwokat Rzeszów).